अत्यन्तै लोपोन्मुख जाति तथा चरम गरिबीको शिकार भएका वनकरियाहरु मकवानपुर जिल्लाको हाँडीखोला गाबिस लगायतका क्षेत्रहरुमा बासोवास गर्दछन् । वनकरिया जातिको कूल जनसंख्या कहि पनि आधिकारिक रुपमा प्राप्त गर्न सकिन्न यसो हुनुका विविध कारणहरु छन् जसलाई यही पोष्टबाट प्रष्टाइने छ । प्रायः यिनिहरु वनजङ्गल क्षेत्रमा बसोबास गर्ने भएकोले गिठा, भ्याकुर, वनतरुल, फूलफूल लगायतका कन्दमूलहरु खाने गर्दछन् । त्यसैले यिनिहरु वनमा आश्रीत भएको हुनाले वनकरिया भनिएको भनाई छ तर यसलाई आधिकारिक मान्ने आधार चाहिँ कहिँ पनि उल्लेखित छैन । वनकरियाहरु समय परिस्थिति अनुसार आफूहरुलाई निकै परिमार्जित गर्दै लगेको विश्लेषण गर्न सकिन्छ । पहिले–पहिले यिनिहरु ६ महिना जंगलक्षेत्रमा र ६ महिना बाहिरका क्षेत्रमा बसोबास गर्ने गर्थे आजकल अग्ला–अग्ला डाँडामा बसोबास गर्दछन् ।
वनकरियाहरुको खानपानमा निकै विविधता पाइन्छ । जंगल आसपास बसोबास गर्ने हुनाले यिनिहरु जंगली कन्दमूल (गिठ्ठा, भ्याकुर, कुरिलो, तरुल) प्रायः मन पराउँछन् यसका अतिरिक्त ढिडो, भात, कोदोको रोटी, जुनेलो र मकैको रोटी, मकैको ढिडो पनि खानपिन गर्दछन् । रोकक के छ भने ! यिनिहरु जंगलमा पाइने रातो जंगली कमिला भुटेर खान निकै रुचाउँछन् तर यसबारे पर्याप्त जानकारी कहिँ पनि उपलब्ध छैन् । यिनिहरुको भेषभूषा प्रायः न्यूनस्तरको हुने गर्दछ । पुरुषहरु कम्मरमा कछाड, भोटो, इष्टकोट, टोपी पहिरहन्छन् त्यस्तै महिलाहरु गुन्यू, चेली, पटुका, मजेँत्रो पहिरन्छन् । यिनिहरु चप्पल, जुत्ता कहिल्यै लगाउँदैनन् । प्रायः खाली खुट्टा हिँड्न मन पराउँछन् । वनकरियाहरुमा सामाजिक समानता भएको विश्लेषण गर्न सकिन्छ । कारण महिला र पुरुष बराबरी ठानिन्छन् । रोचक के छ भने यिनिहरुको जातिमा पुरुष भन्दा महिलामा सामाजिक सचेतना आएको प्रष्टै देख्न सकिन्छ । अर्थात घरव्यवहार तथा सामाजिक कृयाकलापहरुमा पुरुषभन्दा महिला नै अग्रपंक्तिमा हुन्छन् । सम्पूर्ण व्यवहारहरु महिलाहरुले नै सम्हाल्ने गर्दछन् । यिनिहरुमा पुरुषभन्दा महिला सचेत एवं विश्वसनीय मानिने बताइन्छ ।
वनकरिया जातिको आर्थिक स्थिति निकै कमजोर छ । यिनिहरु चरम गरिबीको मारमा परेका छन् । आम्दानीका स्रोतहरु पर्याप्त छैनन् । यिनिहरु कृषि उत्पादनमा ध्यान दिँदैनन् । यिनिहरु पशुपालन पनि गर्दैनन् । कारण पशुपालन गर्न धेरै खर्च लाग्ने गरेको र खर्चको अभावमा सो कार्य नगरेको बताउँछन् । यिनिहरु प्रायः बाँस तथा नर्कटका डोको, नाङ्लो, थुन्चे, कोक्रो बनाई बेचबिखन गर्दछन् त्यसबाट नै आफ्नो गर्जो टार्ने गर्दछन् त्यस्तै यिनिहरु जंगली कन्दमूलहरु पनि बेचबिखन गरी अर्थ संकलन गर्दछन् । वनकरिया जातिको आफ्नै भाषा भएको बताइन्छ । वनकरिया र चेपाङहरुले बोल्ने भाषा एउटै भएको बताइन्छ । यिनिहरु आफ्नो भाषामा रुखलाई सिं, सुँगुरलाई प्याक, गाईलाईस्या, भातलाई आम, घरलाई किम, पानीलाई टी, मानिसलाई मान्था, केरालाई माइसाई, केटाकेटीलाईठिटाठिटी, चामललाई चुई भन्दछन् ।
वनकरियाहरु आफ्नो संस्कार विधि विधान एकदमै कम अवलम्बन गर्दछन् । यिनिहरु जन्म संस्कार, छेवर, विवाह र मृत्यू संस्कार मात्र विधिवत् रुपमा पालना गर्दछन् । यिनिहरुकोमा छोरा जन्मे ११ दिनमा र छोरी जन्मे १३ दिनमा न्वारन गर्ने प्रचलन छ । न्वारनमा यिनिहरु झाँक्रीलाई आमन्त्रण गर्दछन्, उसैले नवजात शिशुको नामकरण गर्ने गर्दछ । त्यस्तै यिनिहरुको छेवर(केशमुण्डन) गर्दा बालक ७ वर्षको पुग्नुपर्छ । केशमुण्डन गर्दा मामाको हातबाट सुरुवात गरिन्छ । केशमुण्डनमा यिनिहरु भोज, भत्तेर खुवाउने गर्दछन् ।
वनकरियाहरुमा मागी विवाह सर्वोपरी छ । केही–कोहीहरुको जंगलमा कन्दमूल खोज्न जाँदा माया–प्रेम बसे प्रेम विवाह गर्दछन् । यिनिहरुमा जंगलमै गएर श्रीमति साटासाट गर्ने अचम्मको परम्परा पनि रहेको बताइन्छ । मागी विवाहमा केटी माग्न जादाँ केटापक्षले रक्सीको भाँडो लिएर जाने गर्दछ । विशेषतः यिनिहरु विवाह गर्दा चेपाङ्ग जातिसँग मात्र गर्दछन् ।
वनकरियाहरुमा कोही मान्छेको मृत्यू भए गाड्ने र जलाउने दुवै गर्दछन् । लासलाई गाड्दा सालको बोक्रामा ओछ्याई त्यसैमाथि लासलाई राखिन्छ त्यसपछि माटोले पुर्ने गरिन्छ । यसो गर्नाले लास लामो समयसम्म सड्दैन भन्ने भनाई छ । यिनिहरु १३ औँ दिनसम्म जुठो बार्ने गर्दछन् ।
आज बिहान पौने पाँच बजे ठूलो आवाज आयो। सामान्यतया चट्याङ पर्दा आउने आवाजभन्दा भिन्न थियो त्यो आवाज। दुई पटक आएको आवाजमा पहिलो पटकको आवाज यति भीषण थियो कि बस्ती नजिकै कतै चट्याङ खसेको भान हुन्थ्यो।
धन्न, बस्तीमा खसेको हैन रहेछ। स्वयम्भू चैत्यको अगाडितिर प्रताप मल्लको पालामा बनेका दुई शिखर शैलिका मन्दिरमध्ये एउटा प्रतापपुरमा चट्याङ खसेको रहेछ। चट्याङले मन्दिरमा प्वाल परेको छ। अन्धविश्वासीहरुले कुरा गर्ने एउटा अर्को मौका पाइहाले- लौ न के अनिष्ट हुन लाग्यो भन्दै। यसअघि यही मन्दिर आगलागीबाट भत्केको केही समयपछि दरबार हत्याकान्ड भएको रे भन्नेहरु पनि निस्किहाल्छन् अब। हेरौँ केही फोटोहरु