रातो वर्ण मझौलाकद, चेप्टो गोला अनुहार, गालाका हाड केही अग्लो भएका, साना आँखा, कालो कपाल भएका मंगोलमूलका दनुवार हुन् भन्ने चुच्चो नाक, ठूला आँखा, पातलो र अग्लो शरीर, लाम्चाो अनुहार भएको दनुवारहरु हिन्दू आर्यमूलका हुन् । मंगोलमूलका दनुवारहरु काठमाण्डौं, नुवाकोट, पाँचखालतिर बसोबास गर्ने गरेको पाइन्छ । हिन्दू आर्यमूलका दनुवार सिन्धुली, सर्लाही, उदयपुर, गाईघाटका खोँचहरुमा बस्छन् । त्यस अतिरिक्त यिनीहरु ललितपुरको डकु, छाप, काभ्रेको पाँचखाल, बालुवा, भगवति, महादेवस्थान, साठीघर, साँखुका साथै रसुवा, ओखलढुङ्गा, सिन्धुपाल्चोक, भक्तपुर, काठमाण्डौं, गोर्खा, कास्की आदि ठाउँमा पनि बसोबास छ । दनुवारहरुको बसोबास भएको जिल्ला करिब ३० जति भएको बुझिएको छ ।
यिनीहरुको भेषभूषा त्यस स्थानको हावापानीअनुसार भएको पाइन्छ । तरार्ई क्षेत्रका दनुवारहरुको गन्जी, धोती, कछाड, लुँगी गर्मीमा र जाडोमा कमिज, स्विटर, कमिज पाइन्ट लगाउँछन् । महिलाहरुले ब्लाउज, सारी, युवतिहरुले ब्लाउज सारी वा कुर्तासुरुवाल लगाउँछन् । गहनामा चाँदीका चुरा, घाँटीमा हँसुली, सिक्री, जन्तर नाकमा नत्था लगाउँछन् ।
दनुवारहरुको प्रमुख पेशा कुषि, मजदुरी र पशुपालन हो । फुसर्दका समयमा माछा मार्न जाने, शिकार खेल्न जाने पनि गर्दछन् । अलिअलि पढेकाहरु जागिरमा प्रवेश गरेको पनि पाइएको छ । थारु संस्कृतिको निकट मानिने दनुवारहरुका घरहरु थारुहरुका जस्ता लामालामा पनि हुँदैनन् र धेरै कोठा भएका पनि हुँदैनन् । तापक्रम र मौसमी गतिविधिका आधारमा निर्माण गरिने यिनिहरुको घरहरु तराईमा काठ र बाँसको प्रयोग गरेरर बनाइएको हुन्छ र छानो फुसको हालिएको हुन्छ । धनी दनुवारहरुले काठको प्रयोग धेरै गरेका हुन्छन् र छाना पनि जस्ता या टायलले छाएका हुन्छन् । तराई र भित्री मदेशमा दनुवारका घरमा प्रायःजसो भुइँतला गाई र बाख्रा राख्ने गर्दछन् । पहाडका दनुवारहरुका घरका भुइँतालामा अगेनो र बस्ने ठाउँ बताइएको हुन्छ ।
दनुवारहरु अलौकिकि र अदृश्य शाक्तिमाथि विश्वास राख्दछन् । तिनै शक्तिको उपासनामा कार्यसिद्धि गर्ने प्रायास गर्दछन् । धामी, झाँक्री, तन्त्र, मन्त्रको ब्यापक प्रयोग गर्दछन् । कुनैकुनैं दनुवारहरुले त आफ्ना पुर्खाहरुले आवश्यक परेमा तान्त्रिक शक्तिको प्रयोग गरेर बाघको स्वरुप लिनसक्ने शक्ति भएको पनि बताउँछन् । ठूलो बाढी पनि सजिलै तरेर हिँड्न सक्ने, खोलामा अलप हुनसक्ने, एउटा खोलाको माछा अर्को खोलामा ल्याउन सक्ने शक्ति भएको बताउँछन् । दनुवारहरुले बिभिन्न खाले देवीदेवता पुज्दछन् । कमला खोँचका दनुवारहरु आफ्नो बस्तीको पूवपट्टि काष्ठप्रतिमा बनाई आफ्ना इष्टदेवतालाई बर्षेपिच्छे पुज्छन् । खासगरी बाली लगाउने र उठाउने बेलामा सामुहिक रुपमा पुज्ने गर्छन् र तिनै इष्टदेव नै दनुवार बस्तीलाई बाह्य पैशाचिक शक्तिबाट बचाईराखेको विश्वास गर्दछन् ।
दनुवार समाजमा जन्म, नामाकरण, छेवर, बिवाह र अन्त्येष्टि संस्करलाई मुख्य रुपले मनाइन्छ । पाँचखाल नुहाइदिन्छन् । तीनदेखि एघार दिनमा न्वारन गरी नामाकरण गर्दछन् । पर्वत क्षेत्रका दनुवारहरुले १०–११ दिनमा न्वारन गर्छन् । दनुवार र थारुहरुले एउटै खालका नाम राख्ने गर्दछन् । महिनाका नामबाट, बारका नाममबाट बालकको नाम राखेका हुन्छन् तर पहाडी दनुवारहरुले भने राम, सीता, कृष्ण, लक्ष्मण नाम राखी त्यसमा बहादुर जोड्छन् ।
छेवर संस्कार हिन्दू समाजको केशमुण्डन जस्तै हो । छेवर गर्दा बालकलाई धोई सफासुग्घर पारेर केश काटिन्छ । केश मामाले काट्नुपर्छ । मामाले सुरु गरेर हजामले पूरा गर्दछ । त्यसपछि बाकलाई टोपी लगाइदिन्छन् र उपहार दिने चलन छ । काटेको केश नदी वा पवित्र विसर्जन गर्दछन् ।
दनुवार समाज विविध गोत्रमा विभक्त छन् । बिवाह गर्दा एउटै गोत्रबाट नगरी गोत्र फरक पारेर गर्ने चलन छ । यिनीहरुमा मागी बिवाह, प्रेमबिवाह र अपहरण बिवाह प्रचलित छ । मागी बिवाहमा केटापक्षबाट केटीपक्षमा प्रस्ताव पठाइन्छ । त्यस्तो प्रस्ताव आयो भने स्वीकृति वा अस्वीकृति जनाउनुपर्छ । स्वीकृतिलाई ‘बागदत्त’ भन्दछन् । मागी बिवाहलाई खर्चिलो मान्नेहरु अन्य बिवाह गर्ने गर्दछन् । बिवाहमा बढी आर्थिक भार दुलाहा पक्षलाई पर्ने हुँदा दनुवार जातिमा छोरा जन्मिदा रुन्छन् या चिन्ता गर्न थाल्छन् । दनुवार समाजमा सम्बन्धविच्छेद अत्यन्तै सरल छ । लोग्नेसँग मन मिलेन भने केटी माइती गएर बस्छे । केटो श्रीमति लिन जान्छ तर ऊ घर फर्किन मान्दिन । त्यसपछि समाज बस्छ र केटापक्षलाई बिवाह खर्च फिर्ता दिन्छन् र केटीपक्षले पनि दिएको दाइजो फिर्ता माग्छन् र फिर्ता गराइन्छ । त्यसपछि केटाकेटी दुवै पुनबिवाह लागि योग्य हुन्छन् अर्थात् पारपाचुके हुन्छ ।
अन्य जातिहरुमामाझैँ दनुवार जातिमा पनि बिभिन्न थर छन् । राई, अधिकारी, जनैधारी र नाइलन वस्त्रधारी चार थर भएको पाइन्छ । कसैकसैले यिनिहरुको एक थर धामी पनि बताएका छन् र झारफुक गर्नेहरुलाई धामी दनुवार भनिन्छ । आफूलाई अरुभन्दा उच्च देखाउने उद्वेश्यले नामको पछाडि अधिकार दनुवार लेख्नेहरु पनि छन् । त्यसका अतिरिक्त जनै लगाउने दनुवार पनि छन् जसले ब्राह्मणको रुपमा पुजापाठ गर्ने गर्दछन् । यी बाहेक मिर्दाहा, गुरो, कुमार, राय, रवान, चौधरी, सिंह पनि दनुवार जातिभित्रै पर्दछन् । पूर्व तराईका दनुवारहरुमा कछारे र रझन भन्ने २ थरी छन् । रझनहरुले आफूहरुलाई कछारेभन्दा उच्च ठान्दछन् ।
दनुवार समाजमा मृत्यूलाई एउटा सहज प्रक्रियाका रुपमा लिइएको छ । यो समाजमा कसैको मृत्यू भयो भने यदि बालक छ भने नदी किनारमा गाउँका छेउछाउ पाखामा लगेर गाड्ने गरिन्छ तर वयस्कलाई भने दाहसंस्कार नै गरिन्छ । कसैकसैले मात्र वयस्कलाई गाड्छन् । यिनिहरुमा छोराले मात्र किरिया बस्नुपर्छ भन्ने मान्यता छैन दाजुभाई पनि सरसल्लाहबाट किरिया बस्न सक्छन् । मृतकका नातिलाई समेत किरिया बसालेको पाइन्छ । जतिजना छोरा भए पनि एक जनामात्र किरिया बस्ने चलन छ । किरिया बस्नेले हातमा बाँसको लठ्ठी र कलम बोकेर गाउँ घुम्छन् । तिनिहरुलाई छुनु हुँदैन । बाह्रै मदिनमा किरियापुत्री हुने चलन छ ।
हिन्दू सामाजमा जस्तो लास नजलुन्जेल कुरेर बस्ने, ओल्टाई पल्टाई गरे जलाउने काम यिनिहरुले गर्दैनन् । लासमा दागबत्ती दिएर घर फर्किन्छन् र भोलिपल्ट लासको निरिक्षण गर्न घाटमा जान्छन् । यदिन जल्न बाँक रहेछ भने ती अंशलाई पुनः जलाएर घर फर्किन्छन् । यिनीहरुमा १३ दिनसम्म किरिया बस्ने चलन छ । तेह्रौ दिनमा घाटमा गएर पिण्डदान दिएर पितृलाई अन्तिम बिदाई गर्ने चलन छ । तेह्रौं दिनमा घाटमा गएर पिण्डदान दिएर पितृलाई अन्तिम बिदाई गर्ने चलन छ । तेह्रौ दिनमा गाउँले र मलामीलाई भनेर खुवाउने चलन छ । दनुवार जातिको पुरेत ‘हजाम’सन्तुष्ट भएन भने भतेर खान मान्दैन र ब्राह्मण पुरोहितलाई नखान आग्रह गर्छ । त्यस्तो भयो भने कर्ताले दान दक्षिणा थप गरी पुनः भतेर खान अनुरोध गर्छन् । अनिमात्र उनीहरुले खान्छन् दनुवारहरुमा १३ दिनको श्राद्धबाहेक मासिक, वार्षिक, श्राद्ध गर्ने चलन छैन ।
No comments:
Post a Comment