भूपी शेरचन बन्नुअघि नशा-धमनीमा तातो रगतको उत्ताल वेगबाट उत्पन्न आवेगको भाकामा भूपेन्द्रमान शेरचन 'सर्वहारा'ले रचेको कविताको यो एउटा जिउँदो अंश हो । यसको शक्तिको एउटा कथा म सम्झन्छु । कुरा निर्दलीय पञ्चायतकालको शाही हुकुमी राजको हो । उस वेला विद्यालयमा म अंग्रेजीको मास्टर थिएँ । एक दिन नेपालीका मास्टर विद्यालयमा गयल परे । प्रधानाध्यापकले मलाई नेपालीको गर्जो टार्न दस कक्षामा खटाए । किन हो थाहा छैन, विद्यार्थीहरूले मसँग भूपेन्द्रमान शेरचन 'सर्वहारा'को यही कविता पढाइमागे । तिनको छनोट मलाई मन पर्यो । मैले रैथाने पञ्च, प्रशासक र जासुसहरूले नसुनून् भनेर सानो स्वरमा कविताको अर्थ खुलाएँ । तैपनि, एक कान, दुई कान, मैदान हुँदै मेरो स्वर तिनका कानमा पुगेछ । शाही प्रमुख जिल्ला अधिकारीले मलाई तिनको अड्डामा डाकेर ठिंगे लगाए । र, विद्यार्थीहरूलाई उत्तेजित गराउने गरी भूपीका कविताको विद्रोही व्याख्या किन गरिस् भनेर तिनले मलाई केरकार गरे । मैले भनेँ— यो कविता रचेको भूपीले हो, यो कविता पाठ्यपुस्तकमा राखेको सरकारले पत्याएका पण्डितहरूले हो । कवितामा जे छ, मैले त्यही मात्र व्याख्या गरेको हुँ । तातो कविताको चिसो व्याख्या गर्न मिल्दैन । बाँकी कुरा कि भूपीले भन्लान् कि यो कविता चयन गर्ने सरकारी पण्डितहरूले भन्लान् ।
विषयको बाना मिलाएर लोकका आँखा छल्न पञ्चायती पाठ्यपुस्तकमा भूपीको यो कविता राखिएको थियो । तर, यस कविताको साँचो अर्थ लगाउन भने मौन निषेधाज्ञा जारी गरिएको थियो । कारण स्पष्ट छ । देश बनोस् भनेर अन्याय-अत्याचारविरोधी संग्राममा म मारिँदै छु भन्ने जान्दा-जान्दै मरेर जाने सपूत सहिद हो । त्यस्तो सहिद परिवर्तनको प्रेरक हो । त्यस्तो सहिद साहसको प्रतीक हो । त्यस्तो सहिद त्यागको प्रतिमूर्ति हो । त्यस्तो सहिद उदात्त संस्कृतिको बीज हो । त्यसैले सहिद आततायी शासकको डरलाग्दो शत्रु हो । र नै, भूपेन्द्रमान-भूपीको उद्वेलनकारी कविताको बागी अर्थ खुलाउँदा निरंकुश शासनको जिल्ला चौकीदार डरले त्यसरी थुर्थुर काम्यो ।
हिजोदेखि आजसम्म सहिदको परिभाषा गर्ने काम राजनीतिका बलरामहरूले गर्दै आएका छन् । लोकगीतको बलराम खाँट्टी दूधमा पानी हालेर गर्नु गरिरहेछ । राजनीतिका बलरामहरू सहिदरूपी खाँट्टी दूधमा नक्कली सहिदरूपी पानी हालेर गर्नु गरिरहेका छन् । यो पञ्चायती हैकमदेखि चलिआएको संक्रामक सांस्कृतिक रोग हो । पञ्चायती राजमा सहिद दिवसको दिन प्रधानमन्त्री, मन्त्री र सरकारी हाकिमहरू मलामीको लर्कोजस्तो आवेग र उमंगविहीन जुलुसमा हल्लिँदै सहिदगेट पुग्थे । र, तिनले सैनिक सलामीसाथ सहिदलाई श्रद्धाञ्जली चढाउँथे । सन्तानब्बे सालमा सहादत प्राप्त गर्ने चार महान् सपूतका शिरमाथि ती सपूतको ज्यान लिने लिखतमा लालमोहरको छाप ठोक्ने राजा त्रिभुवनको सालिक थियो, जो अझै छँदै छ । जसरी भूपीको विद्रोही कविताको साँचो अर्थ खोल्न वर्जित थियो, त्यसैगरी सपूतका ज्यान लिने मतियार त्रिभुवनको सालिक सहिदगेटमा सबैभन्दा माथि किन छ भनेर प्रश्न सोध्न पनि वर्जित भयो । यसरी सच्चा सहिदका शिरमाथि शाही काइते सहिद थोपरेर पञ्चायती राजका राजनीतिक बलरामहरूले गर्नु गरेका थिए ।
सहिद को हो ? कोही कुन योग्यता र गुणले सहिद बन्छ ? यी प्रश्नहरू अनुत्तरित छन् । शासनको आसनमा बसेर हुकुमी शैलीमा जो पायो उसलाई सहिद घोषणा गर्ने हाम्रा राजनीतिक बलरामहरू यी प्रश्नको उत्तर दिने लेठो गर्दैनन् । त्यसको सट्टा ती सक्कली सहिदमा बलरामे शैलीमा नक्कलीलाई मिसाउने उही पञ्चायती पारालाई चुपचाप पछ्याइरहेका छन् । आखिर सहिद को हो ? कोही कुन योग्यता र गुणले सहिद बन्छ ? जो निजी लोभ, निजी लाभ, निजी भोग र निजी सुख-सयलभन्दा माथि उठेर लोकहितका लागि प्राण आहूति गर्छ, ऊ सहिद हो । जो आपmनो महान् ध्येय, लक्ष्य वा आस्थाका निम्ति जस्तोसुकै यातना सहेर पनि राजीखुसीले मृत्यु वरण गर्छ, ऊ सहिद हो । हृदयको विशालता सहिदको अलंकार हो, लक्ष्यको उच्चता सहिदको आभा हो र शौर्यको विरल प्रदर्शन सहिदको प्रकाश हो ।
सहिदको महत्ता दुर्लभ हुनुमा छ । सहिदको प्रेरणादायी शक्ति विलक्षण हुनुमा छ । सहिदको महानता भय, यन्त्रणा र मृत्युमाथि विजयप्राप्त गर्नुमा छ । सहिदको गौरव आफ्नो सर्वस्व अरूलाई दिनुमा छ । सहिदको पहिचान आभा, ओज र गरिमाको असामान्य उचाइ निर्माण गर्नुमा छ । सहिदको अजेय शक्ति आत्मोत्सर्गको वेदीबाट जन्मिने झल्झलाकार प्रकाशमा छ । तब न सहिद !
कोही देशको अस्तित्व जोगाउन सहिद बन्छ । कोही जातिको संस्कृति बचाउन सहिद बन्छ । कोही स्वतन्त्रता प्राप्त गर्ने यज्ञमा चरु भएर होमिँदै सहिद बन्छ । कोही दासता, अन्याय, विभेद र वञ्चनालाई नाश गर्न सहिद बन्छ ।
युद्धमोर्चामा दोहोरो हानाहानमा मर्ने पात्र सहिद होइन । कारण त्यस शस्त्रधारीसँग शस्त्रधारीको बराबरीको खेल हो । सशस्त्र द्वन्द्वमा दुईतिरको चेपमा परेर मर्ने पात्र सहिद होइन । ऊ द्वन्द्वपीडित हो । आन्दोलनमा अन्जानवश हुलमुलमा परेर ज्यान गुमाउने पात्र सहिद होइन । सडक-दुर्घटनामा मर्ने पात्र सहिद होइन । सहिद त आस्थाले हुन्छ, संकल्पले हुन्छ, साहसले हुन्छ, निःशस्त्र अवस्थामा यातना र मृत्युका मुखेन्जी नलत्रिने दृढताले हुन्छ । तर, राजनीतिका हाम्रा बलरामहरू मुखियाले भिखारीलाई भिख बाँडेझैं सहिदको पदवी जथाभावी बाँडिरहेका छन् । सडक छेके पुग्छ । दुर्घटनामा परी मर्ने पनि सहिद घोषित भइहाल्छ । टायर बाले पुग्छ । ग्याङ-फाइटमा मर्ने पनि सहिद घोषित भइहाल्छ । दुई-चारवटा वाहन तोडफोड गरे पुग्छ । सन्धिसर्पनको झगडामा चोला उठ्ने पनि सहिद घोषित भइहाल्छ । यो सहिद बनाउने बलरामे काइदा हो । सहिदजस्तो अमूल्य अलंकारको यो घोर उपहास हो ।
गंगालाल र दशरथचन्द, शुक्रराज र धर्मभक्त सहिदको ओजन मनग्गे पुग्ने सहिद हुन् । यी सच्चा सहिद हुन् । यिनले जहानियाँ राणा शासनको शोषण र दोहनविरुद्ध हाकाहाकी जेहाद छेडे । यिनले लोककल्याणका निमित्त जीवनको बाजी थापे । आफ्नो कर्मको परिणति फाँसी हुनसक्ने कुरा यी चार सपूतलाई राम्रै थाहा थियो । यिनका लागि दासताभन्दा सहादत पि्रय बन्यो । गंगालाल र दशरथचन्दले घाँटीमा फाँसीको सुर्काने भिर्नुको सट्टा छातीमा ताता गोली दागिनुमा वीरता देखे । तिम्रो अन्तिम इच्छा के छ भनी सोधिँदा तिनले शानले जल्लादसँग आँखा जुधाएर 'राणाशासनको अन्त्य' भने । फाँसीको डोरी हेर्दै शुक्रराजले हुंकार गरे— जुद्ध शमशेर आज मेरो प्राण लिन आतुर छ, तर मेरो आत्मा अमर रहनेछ । यस आत्माले राणासरकारको विनाश बादलपारिको आकाशबाट हेर्नेछ । उसो त धर्मभक्तको आत्मबलिदानको कथा पनि कम गौरवमय छैन । ती फहलमानलाई फाँसी चढाउँदा पहिलोपटक रूखको हाँगो भाँच्चियो । दोस्रोपटक डोरी छिन्यो । तिनले दारा किटेर त्यो चरम यातना सहे । ती लत्रिएनन् । 'माफी पाऊँ' र मृत्युका बीचमा जम्मा एक हातको दूरी थियो । 'माफी पाऊँ' भन्ने दुई शब्दले यी चार सपूतको ज्यान बच्थ्यो । तर, अत्याचारी शासकसामु शिर निहुराएर जीवनको भिख माग्नुभन्दा शिर ठाडो पारेर मृत्युलाई जित्नुमा नै यिनले जीवनको सार्थकता देखे । तब न सहिद !
दुर्गानन्द झाले निरंकुश राजा महेन्द्रलाई ताकेर बम पड्काए । यिनलाई गाथ-गादी ताकेको फत्तुर लाग्यो । मारिनु निश्चित थियो, तर हात उठाएर यी लत्रिएनन् । यिनका लागि जीवनभन्दा आस्था प्यारो लाग्यो । यिनको आस्था निरंकुश शाहीतन्त्रलाई मास्नु थियो । बर्बर शासनको अकल्पनीय यातनाले कृष्ण सेन 'इच्छुक'लाई गलाउन सकेन । कालकोठरीका छिद्रहरूबाट छिरेर बाहिर आएको कथा भन्छ— प्राण जाने वेलासम्म यिनले भनिरहे— 'म माओवादीको जिम्मेवार कार्यकर्ता हुँ । मलाई त्यही हैसियतमा व्यवहार गर ।'
यी सबै सहिद सशस्त्र सत्ताको क्रूर पन्जामा परेका निःशस्त्र नागरिक थिए । यिनको साहसिक सहादतले क्रूर सत्ताका शस्त्रास्त्रहरूलाई निस्तेज साबित गरिदियो । र, यिनको सहादलते बाँचीबर्ती रहेका मानिसका आत्मालाई ब्युँझायो र तिनलाई स्वतन्त्रताप्राप्तिको लडाइँमा अदम्य ऊर्जाको उपहार दियो ।
सहादत प्राप्त गर्नुअघि न्याययोद्धा कुनै आस्थाविशेषको वा दलविशेषको सदस्य हुन सक्छ । तर, सहादतको गौरवसँगै ऊ आस्था वा दलका सीमाहरू नाघेर राष्ट्रको आकाशमा उठ्छ । ऊ सबै आस्थाको साझा सहिद बन्छ । ऊ सबैका लागि प्रेरणाको स्रोत र प्रातःस्मरणीय विम्ब बन्छ । तब न सहिद !
No comments:
Post a Comment