हिजो आज आकाशमा रङ्गीचङ्गी साना ठूला चङ्गा उडिरहेका देखिन्छन् । नेपालमा खासगरी भदौदेखि कात्तिकसम्म चङ्गा उडाउने गरिन्छ । बालक, युवा र वृद्धहरू समेत चङ्गा उडाएर मनोरञ्जन लिने गर्दछन् । एकले अर्काको चङ्गालाई 'चेट' गर्नका लागि चल्ने होडबाजी निकै मनोरञ्जक र रोमाञ्चक हुन्छ । चङ्गा उडाउनु पनि एउटा कला हो । नेपालमा मात्र नभई विश्वका थुप्रै देशमा चङ्गा उडाउने गरिन्छ ।
चङ्गाको शाब्दिक अर्थ खोज्न शब्दकोष पल्टाउने हो भने मनमा उड्ने रहर पलाउन थाल्छ । चङ्गाको अर्थ 'कागज/कपडाको चार कुने टुक्रामा एउटा घुमाउरो र एउटा ठाडो सिन्के काम्रो हाली बनाइएको र धागो गाँसेर हावामा उडाइने खेलौना वा खेलको साधन वा खेल' उल्लेख गरिएको पाइन्छ । नेवार भाषामा 'भुटुमाली' र हिन्दीमा 'पतङ्ग' भनिने चङ्गाको अङ्ग्रेजी नाम 'काइट' नामक चराबाट रहेको छ ।
गुरुत्वाकर्षणको विपरीत यो माथि माथि उडिरहन्छ । यसो हेर्दा यो आˆनै भारले भुइँमा खस्नुपर्ने हो तर खस्दैन किन ? यसको रहस्य चङ्गामा हुने सन्तुलन अर्थात् 'इक्युलिबि्रयम' हो । चङ्गा कसरी उड्छ भन्ने जिज्ञासालाई विज्ञानको सिद्धान्तभित्र खोज्न थाल्यौँ भने न्यूटनले प्रतिपादन गर्नुभएको गतिका सिद्धान्तहरूलाई अँगाल्नुपर्ने हुन्छ । न्यूटनको तेस्रो सिद्धान्त अनुसार क्रिया र प्रतिक्रिया बराबर र विपरीत हुन्छ । जति ठूलो बल प्रहारले हामी आˆनो क्रिया जनाउँदछौ उति नै ठूलो बलको प्रतिक्रिया प्राप्त हुन्छ । चङ्गामा दुई विपरीत बलहरू पर्दछन् - एकातिर चङ्गालाई हावाले माथि हुत्याइरहेको हुन्छ भने अर्कातिर चङ्गामा बाँधिएको धागोले चङ्गालाई तानिरहेको हुन्छ । यसैको सामञ्जस्यताबाट चङ्गा आकाशमा उडिरहन्छ ।
चङ्गाको इतिहास
चङ्गाको आविष्कार गौतम बुद्ध जन्मनुभन्दा चार/पाँच सय वर्ष पहिले नै चीनको हान वंशमा भएको पाइन्छ । चौथो शताब्दीमा एैरदाइनका इरपुल नामक ग्रीक वैज्ञानिकले सर्वप्रथम चङ्गाको आविष्कार गरेको उल्लेख किंवदन्तीमा पाइन्छ तर चौथो शताब्दीभन्दा अघि नै एसियामा चङ्गा उडाउने खेल पर्याप्त लोकपि्रय भइसकेको मानिएको छ । चीनलाई चङ्गाको आविष्कारक मानिन्छ । सन् ७१३ मा लेखिएको एक पुस्तकमा चीनका गोङ्ग सु-वानले काठ र बाँसको चरा आकारको चङ्गा बनाएर तीन दिनसम्म आकाशमा उडाउनुभएको उल्लेख छ । उक्त पुस्तक अनुसार गोङ्ग सु-वानको वास्तविक नाम 'लु वान' थियो भने उहाँ डुण्नु आङ्गका बासिन्दा हुनुहुन्थ्यो । चु राज्य र सोङ राज्यबीच सन् ४४४ मा भएको युद्धमा लुवानले जासुसी गर्नका लागि चङ्गाको निर्माण गर्नुभएको थियो । त्यही समयदेखि जासुसी काममा चङ्गाको प्रयोग प्रारम्भ भएको मानिन्छ । यो क्रम चीनमा ताङ्गवंश -६१८-९०७) सम्म कायम रहृयो ।
दसौँ शताब्दीमा हानवंशका लि-यीले चङ्गामा बाँसको ढुङ्ग्रो राखेर उडाउनुभयो । उक्त चङ्गा उड्दा हावाको दबाबका कारण एक प्रकारको अनौठो आवाज निस्कन्थ्यो । त्यसबेला चङ्गा निकै लोकपि्रय भयो र यसलाई 'हावाको बाँसुरी' नामकरण गरियो । यसपछि सन् १६४४ देखि १९११ सम्मको मञ्चुवंशको राज्यकालमा चङ्गामा निकै सुधार आयो । चङ्गाको आकार तीन मिटरसम्म पुग्यो भने पुच्छरसमेत राख्न थालियो । त्यसपछि विस्तारै यो प्रचलन विश्वका अनेक स्थानमा पुग्यो । युरोपमा पहिलो पटक सन् १८०४ मा लर्ड जर्ज क्यालीले १५४ वर्ग इञ्चको चङ्गा बनाएर उडाउनुभयो । सन् १९२५ मा जर्ज पोककले आˆनी छोरीलाई लिएर उड्नसक्ने चङ्गा बनाउनुभएको थियो ।
नेपाल र भारतमा चङ्गाको चलन जापानबाट आएको विश्वास गरिन्छ भने जापानमा यसको प्रचलन चीनबाट गएको मानिन्छ । नेपालमा चङ्गाको प्रचलन कहिलेदेखि सुरु भयो भन्नेबारे आधिकारिक प्रमाण फेला नपरे पनि इतिहास भने छोटो छैन । पुख्र्यौली पेसाका रूपमा २०२८ सालदेखि बाबुको बिँडो थाम्दै आउनुभएका काठमाडौँको नःघल टोलका चङ्गा बिक्रेता प्रतापमान श्रेष्ठ आˆना बाजेले पनि चङ्गा व्यवसाय गर्नुभएको कुरा बताउनुहुन्छ ।
चङ्गा र धार्मिक रीतिरिवाज
चङ्गा उडाउनुलाई मनोरञ्जन लिने तरिका मात्र हो भनेर सोच्नु गलत कुरा हो । विश्वमा धार्मिक, सामाजिक तथा वैज्ञानिक उद्देश्यले चङ्गा उडाउने चलन छ । चङ्गा उडाउनुलाई शुभकार्यका रूपमा पनि लिइन्छ । युद्धको समय, माछा मार्न जानुपूर्व तथा अन्य परम्परागत कार्यहरूमा यसको उपयोग गरिएको पाइन्छ । नेपालमा चङ्गा उडाउनुलाई धार्मिक कार्य मानिन्छ । लोककथा र किंवदन्ती अनुसार वषर्ायाममा धेरै पानी परिसकेको हुने र धान पाक्ने बेला भइसकेको हुने हुनाले पानीका राजा इन्द्रलाई पानी चाहिँदैन भन्ने सन्देश चङ्गा उडाएर पठाएको मानिन्छ । चङ्गा उडाएमा पानी पर्दैन भन्ने जनविश्वास पनि छ ।
केही व्यक्तिहरू चङ्गालाई पृथ्वी र स्वर्गबीचको सम्पर्क कडीका रूपमा लिन्छन् । चीनमा चङ्गा उडाउनुलाई दुष्टात्मा धपाउने प्रयासका रूपमा लिइन्छ । जापानमा प्रत्येक नयाँ वर्षको शुभ दिनमा चङ्गा उडाउने चलन छ । त्यहाँका बाबुहरूले छोराका नाममा चङ्गा उडाएर छोराको लामो आयुका लागि प्रार्थना गर्दछन् । यसलाई जापानीहरू वंश परम्परालाई अगाडि बढाउने प्रतीकका रूपमा मान्दछन् । कोरियामा चङ्गाको उपयोग दुर्भाग्य तथा दुष्टात्मा भगाउनका लागि गरिन्छ । कोरियालीहरू चान्द्र पात्रो अनुसार नयाँ वर्षको पूणिर्माको राति दुर्भाग्य भगाउन तथा सौभाग्य ल्याउनका लागि ठूलो चङ्गामा 'अशुभ जाओस्' लेखेर आकाशमा उडाउँछन् र आकाशमा उडिरहेको चङ्गाको धागोलाई काटिदिन्छन् । उनीहरूको विश्वास छ - त्यो चङ्गासँगै उनीहरूको दुर्भाग्य पनि आकाशमा जान्छ र सौभाग्य नजिक आउँछ । श्रीलङ्का र थाइल्याण्डमा चङ्गाको माध्यमबाट स्वर्ग र पृथ्वीबीच सम्पर्क हुन्छ र मरेपछि स्वर्ग पुगिन्छ भन्ने विश्वासमा चङ्गा उडाइन्छ ।
विज्ञानमा चङ्गाको उपयोग
चङ्गा केवल मनोरञ्जनका लागि मात्र उडाइन्न । सन् १८७४ मा स्कटल्याण्डका दुई वैज्ञानिक थोमस मेलविन र अलेक्जेन्डर ल्सिनले चङ्गामा थर्मामिटर बाँधेर वायुमण्डलको तापक्रम लिनुभएको थियो । सन् १८९३ मा अमेरिकाका वैज्ञानिक लरेन्स हाग्रेभले बनाउनुभएको बाकस आकारको चङ्गाले १२ वर्षसम्म अमेरिकाको मौसम विभागको लागि वायुको तापमान र दबाब नाप्ने काम गरेको थियो ।
सन् १७५२ मा बेञ्जामिन प|mाङ्कलिनले बादलमा पनि बिजुली हुन्छ भन्ने कुरा पत्ता लगाउनुभएको थियो । पानी परिरहेको समयमा तारको धागोमा फलामको साँचो राखेर चङ्गा उडाउँदा चट्याङ्गको प्रहारका कारण साँचो र तारमा बिजुली प्रवाहित भएको थियो । अर्का वैज्ञानिक सर जर्ज केलेले सन् १९०४ मा चङ्गाकै आधारमा ग्लाइडरको आविष्कार गर्नुभयो । बेलायतका ओलिभर तथा विलबर राइट दाजुभाइले सन् १९०३ मा हवाईजहाजलाई आकाशमा उडाउने अनुसन्धानका क्रममा चङ्गाको यथेष्ट प्रयोग गर्नुभएको थियो ।
संसारमै सबैभन्दा पहिलो बनेको रेल गुड्ने झोलुङ्गे पुल पनि चङ्गाकै सहायताबाट बनाइएको थियो भन्दा आश्चर्य लाग्न सक्छ तर कुरा शत-प्रतिशत सत्य हो । न्यूयोर्कमा चङ्गा उडाउने एक व्यक्तिले अर्को चङ्गा उडाउने व्यक्तिसित जोरी खोजेर चङ्गा उडाउँदै जाँदा उनको चङ्गा २५० मिटर फराकिलो नाग्रा नदीपारि पुग्यो । त्यसपछि चङ्गालाई चुँडालेर धागोसँग त्यसभन्दा अलि मोटो धागो बाँधियो र वारिपट्ट ितानियो । एवं रीतले एकपछि अर्को झन् बलियो डोरी तान्दातान्दै फलामे डोरीहरू तानियो र आखिरमा अमेरिका र क्यानाडाबीच संसारकै सबैभन्दा पहिलो रेल गुड्ने झोलुङ्गे पुल बन्यो ।
चङ्गा कति माथि उड्छ ?
अमेरिकी नागरिक हेनरी हेल्थले स्वीट्जरल्याण्डका ए.ई.सँगको सहकार्यमा सन् १८९८ फरवरी २८ मा १२ हजार ४७१ फिट माथिसम्म चङ्गा उडाएर विश्व कीर्तिमान कायम गर्नुभएको थियो । चङ्गा कति माथिसम्म पुग्छ भन्ने कुरालाई दुई तीन कुराले असर पार्दछ । मुख्य कुरा भनेको चङ्गामा हुने माथि उठाउने बल र आफूतिर तान्ने बल नै हो । चङ्गा कतिसम्म माथि उड्नसकछ भन्ने कुरा यी दुई बलको समानुपातमा भर पर्दछ । चङ्गाको तौल जति कम भयो, चङ्गालाई माथि उड्न त्यति नै सजिलो पर्दछ । सामान्यतया हावाको गति बढ्यो भने पनि चङ्गमाथि उठ्छ तर हावाको चाप एकनास रहिरहँदैन । यसकारण चङ्गा उडाउनेले धागो तानेर अथवा छाडेर चङ्गालाई तल माथि गर्ने गर्दछ । उडिरहेको चङ्गालाई आफूतिर तान्दा त्यसमा हावाको प्रभाव बढी पर्दछ । त्यतिखेर चङ्गा झन्-झन् अकासिन्छ र हावाको प्रभाव कम भएपछि त्यो तल र्झन थाल्दछ । त्यसो त एउटा मात्र चङ्गा उडाउँदाभन्दा लहरै उडाउँदा माथि पुर्याउन सजिलो पर्दछ । एक पटक अमेरिकाको इण्डियाना भन्ने ठाउँमा १९ वटा चङ्गा लहरै उडाएर सगरमाथाको उचाइभन्दा पनि माथि झन्डै ११ किलोमिटरको उचाइसम्म पुर्याइएको थियो ।
विभिन्न देशमा चङ्गा विभिन्न शैली र प्रकारका भए पनि नेपाली चङ्गा मौलिक भएको भनाइ चङ्गा उडानमा विशेष रुचि राख्ने र नेपालका तर्फबाट अन्तर्राष्ट्रिय चङ्गा उडान प्रतियोगितामा भाग लिनुहुने निर्मलमान तुलाधरको रहेको छ । भारतीय चङ्गासँग केही हदसम्म मिले पनि हाम्रा चङ्गाको बनोट प्रक्रिया अलि फरक छ । हामीकहाँ 'डाइमन्ड सेप' का चङ्गा नै बढी चलनचल्तीमा छन् । नेपाली चङ्गा उडान कला विश्वको नै उत्कृष्ट चङ्गा उडान कलाभित्र पर्दछ ।
No comments:
Post a Comment